Saamaynta Xun ee Baraha Bulshadu Kuleeyihiin Bulshada (Qormo)

Shabakadaha ay bulshadu ku wada xiriirto ee loo yaqaan Baraha Bulshada (Social Media) sida Facebook, WhatsApp, Twitter, Instagram, SnapChat iwm ayaynu waxyar ka oranaynaa qaabka aan fiicnayn ee baryahan dambe bulshadeenu u isticmaasho.

Shabakadahaan ayaa markii hore loo asaasay inay bulshadu ku wadaagto wararka , fikradaha iyo macluumaadka wanaagsan oo ay danaynayaan inay islawadaagaan balse waayadaan dambe waxay noqdeen meelaha ugu waaweyn ee lagala dagaalamo bulshada dhaqankeeda,diinteeda, Afkeeda, xasiloonideeda siyaasadeed iyo xitaa habfikirkooda ummadeed.

Qormadaan gaaban waxaynu ku eegaynaa Habka ama qaabka Aan-Wanaagsanayn Ee in badan oo kamid ah bulshadeena Soomaaliyeed u Isticmaalsho Baraha Bulshada iyo sida saxda ah ee aytahay inaynu u isticmaalo shabakadahaan saamaynta labada dhinac ah leh.

 

1. Diinta iyo Dhaqanka

Dhaqanku waa habka bulsho meel dagani unooshahay sida habka labiska,guurka, cuntada, ixtiraamka iyo akhlaaqiyaadkooda IWM. Qaabka aynu u isticmaalo Baraha Bulshada khaasatan qaabka ay u isticmaalaan dhalinyaro badani waxay inta badan kasoo horjeeddaa dhaqankeena suuban iyo diinteena islaamka waxaa jira baryahaan dambe group-yo badan (Facebook) iyo Jannaalo Youtube ah oo aad is oranayso waxaa loosamaystay inlagula dagaalamo bulshadaan diinteeda iyo dhaqankeeda ama Soomaali diinta kabaxday halahaato ama qolyo kale oo ujeedoonyin fog-fog leh halahaadaan, tusaale waxaad arkaysaa dad soodhigaya Facebook-group ama Youtube jannal ay kuxiranyihiin kumanaan qof fiidyowyo, su’aalo ama faalo laxiriira galmo, Ama muuqaal dad samynaya anshax-xumo mararka qaar sawir qaawan ama gabdho qaawan oo la dulsaaray sheikh kahadlaya xijaabka ama asturnaanta dumarka iyo waxyaabo lamid ah!!  markaas baa waxaa kajawaab celinaya/ka-faaloonaya boqolaal qof oo rag iyo dumarbaleh haba ubadnaadeen dhalinyaro.

Hadaba waamaxay dhaqanka noocaan ahi? Miyeynaan ahayn ummad dhaqan iyo diinleh? Waligaa ma isweydiisay ujeedka barnaamijyada noocan oo kale ah kadamaysa? Mise waxaad u aragtaa wax ah shactiro ama ilaqosol oo kale?

Hadaan sii eegtid ujeedka  fogi ee barnaamijyada noocaan ahi waa inay dadku aakhirka waxyabahaan u arkaan wax iska caadi ah oo aan ceeb ahayn.

Waagi hore Soomaalida meelahaas baa looqaadi jiray kadibna waxay qaarkood imanjireen iyagoo dhaqankii ama diintii ka yara leexday markaas waxaynu ugu yeeri jirnay “Dhaqancelis” maadaama uu dhaqankii asalka uu ulahaa uu dhumiyey. Baryahaan dambe waxaad arkaysaa dhalinyaro aan wadanka kabixin degaan kay rabaan haka joogaan wadanka lakiin u dhaqmaya qaab kaxun qaabki ay udhaqmayeen kuwii dibadaha dhaqanku kaga soo dhumay. Ma is weydiisay sababta? Mise adiga waxayba kuula muuqataa iska caadi?

Markii laysku soo ururiyo ujeedka group-yada caynkaan oo kale ah waa inlahelo dhalinyaro badan oo wadanka joogta oo aan iyagoo waxbadan oo maal ama waqti ah lagu dhumin kataga dhaqan kooda ama xitaa diinta. Arintaan Inbadan waxaa macquul ah inaad iiga xogroontihiin.

Xalku waa maxay?

• Dhalinyarta:

Waa inaynu ogaano in horumarka iyo dib udhaca ummad walba ay horseed uhiyiin dhalintu sababtu waxa weeye:

– Dhalintu waa dadka ugu badan wadan walba maanta oo aynu inagu uhorayno,

– Dhalintu waxay hayaan tamar/xoog furan iyo waqti firaaqo ah oo dadka dhexe iyo kuwa waaweyn aysan haysan

– Dhalintu waxay intooda badani leeyihiin aqoon heerkay rabtoba ha ahaatee (wax badan ayey gudbin karaan)

– Dhalintu waxay aad ugu xiranyihiin baraha bulshada iyo waxyaabaha ka dhacaya dunida

Hadaba dhalinta waxaa waajib ku ah inay noqdaan kuwo uhorseeda ummadooda horumar iyo baraare iyagoo kafaa’iidaysanaya qodobadaas aan kor kuxusnay.

• Xogaha khaas-ka ah

Waxaa muhiim ah inuu qofwalba ilaashado xogihiisa isaga u khaaska ah sida sawiradiisa, kuwa qoyskiisa iyo asxaabtiisa. majirto diin ama dhaqankuu banaynaya inaad baraha bulshdada soodhigto sawiradaada ama kuwa reerkaaga oo aan asturnayn. Marka fadlan hashaqaysan dadbi ama ceeb aad adigu masuulkatahay.

Qofwalba ayaa diinta iyo dhaqanka mas’uuliyad kasaarantahay ma ahan in wadaad iyo oday dhaqameed loo xagliyo mas’uuliyada Dhaqanka iyo diinta. Dhanka kale Habluhu waxay kasaamayn badanyihiin ragga markii laga hadlayo dhaqanka hadaba sikhaas ah gabdhuhu waa inay u ilaashadaan sharaftooda, sawiradooda waa inaysan ku Aaminin sharafteeda iyo xogaheeda cidkale waa inaad ogaataa inaynu kunool nahay duni ixtiraamka iyo amaanadu kasii tabar go’ayso

Isticmaal baraha bulshada lawadaag asxaabtaada farxadaada iyo wixii kale oo muhiim ah laakiin fadlan ilaali waajibaadka dhaqan/diimeed ee aad xambaarsantahay.

 

2. Af-ka(Luuqadda):-

Baraha Bulshada iyo isbadbaddelka tiknoolajiyaddu waxay saamayn ba’an kuhayaan Afafka ummadaha soo koraya ee luqadahoodu saamayn weyn kulahayn dunida. Qolyaha qaabilsan afafka iyo dhaqanka waxay afkeena kutiriyaan afafka siidabar go’aya. Marka laga yimaado doorki dowladda ee badbaadinta afka iyo dhaqanka oo aan sifiican ushaqaynayn waayadaan dambe haddana waxaa qaybka ah tabar go’a afka hab dhaqanka bulshadeenna khaas ahaan dhalinta oo inbadan oo kamid ahi wax hiil iyo ixtiraam ah aysan siin afkooda hooyo. Baraha bulshada ayaa ah meelaha ugu balaaran oo uu ka socdo ladagaalanka afku.

Waxaad baryahaan dambe arkaysaa xarfo aan kujirin qoraalka xarfaha Af-soomaaliga oo loo isticmaalayo Baraha bulshada sida Z,P,V (Zaaxiib, Qalpi, Varsamo) iwm. Markii laga yimaado xarfahaas labaddelay waxaa intaas dheer in dhalintu intooda badan markay waxsoodhigayaan baraha bulshada ay adeegsadaan luqadda Ingriiska “English” oo haatan ah luuqad saamayn xoogan kuleh wadanka dadkuna u arkaan shuruud lagarabo qofwalboo waxbartay.

Waxaad arkay saa qof mas’uul Soomaliyeed ah oo lahadlaya dad soomaali ah laakiin wuxuu kulahadlayaa Af-Ingiriis.

Waxbaa dhacaya sida qaraxyo oo kale midbaa baraha bulshada kusoo qoraya Breaking news“ two Huge explosions just heard in x-town Somalia” yaad usheegaysaa warkaan? Miyaadan ogayn inaad sumcad xumo ka gudbinayso dalkaaga oo ay macquul tahay kumanaan dad ah  oo aan wadankaaga udhalan ama jeclayn horumarkiisa inuu warkaagu gaari karo. Hadaad rabto inaad ogaysiiso qaraabadaada ama asxaabtaada oo halkaas wax kadhaceen kadhow ugu sheeg luqadaada.

Dunida waxyaabaha kadhaca maalin kasta haddii lagaaga sheekeeyo mamalayn karaysid laakiin mamaqasho waxyabaha kadhaca intooda badan halka wax yar haday wadankeena kadhacaan qof walba uu ogaado waxaynu nahay dad aan waxba u qarsoonayn oo aan sir ummaddeed lahayn siduu lahaa Abwaankeenii waynaa ee Jaamac Kadiye“…Sawaxiligaa udhow, Zanawi (Abiy) dalkuu xukumo, Sudaan iyo Liibiyiyo, zimbabwi iyo Muuzabiig, Zaabiya iyo Kini-bisow ama Saxaraha galbeed, Sentaraal Afrikaanka iyo waliba Suud nimanka xiga, Sanciyo Soonaha Cumaan, Masaarida reer Suways, Sucuudiga Xaramku yahay, Saldanaddii reer Kuweyd….Intuu sanku neefle yahay sirteenii bay wadayahaan, ceebteenii baasuuqa waran. Dadkeeniibaa siiladaha sanuud lagu baayacaa”!!!!

 

Dadyowga kale ee caalamku see u isticmaalaan Baraha Bulshada?

Iyadoo ay adagtahay in la ilaaliyo waxyaabaha lagu qorayo shabakadaha bulshada iyo sida qofku ufakarayo haddana waxaad mooddaa in dadku inbadan qarsadaan ciladahooda khaaska u ah markii loo eego inaga. kala duwanaashada noocaas ah waxa keeni kara Nidaamka dowladda meeshaas kajirta, Heerka aqoonta dadka, Heerka Firaaqada iyo Shaqala’aanta Bulshadaas iyo sidoo-kale Habdhaqanka bulshadaasi ay khaaska uleedahay.

Mar dhexdaas ahayd oo aan waxbarasho ujoogay wadanka Ugandha Ayaan maalin kaqaybgalay xaflad qalin-jabin oo uu joogay madaxweynaha wadankaasi Madaxweyne Museveni. Inkastoo khudbadaha goobta laga jeedinayey ay waxbarasho ubadnaayeen laakiin mas’uul kahadlayey xafladda ayaa hadaladiisii waxaa kamid ahaa “Mudane Madaxweyne waxaan rabaa anoo aan waxcabsi ah dareemayn inaan ku iraahdo waadku mahadsantahay xiridda Mr. Hebel waayo naftayada ayaa khatar kusugneyd”….kadib halmar dad dhowr kun gaarayey oo xafladda joogay ayaa qayliyey oo sacbiyey. Anigu waan yaabay runtiina sheekadaan horay ulama socon. Gabar dhinacayga bidix fadhiday ayaan ku iri muxuu ahaa ninkaas laxiray. Siyaableh ayey iitiri oo ma ogid miyaa in Mr. hebel waxaas lagu eedeyey oo laxiray? Kadib waxaan usheegay inaanan waxba kala socon deedna waxaan ka codsaday inay ilawadaagto sheekada weyna iga yeeshay… Ninku waa nin cidwalba taqaano oo caan ah waana madaxda ciidamada heer qaran. ……..Waxan is weydiiyey inaga nin maqaamkaas dowladda  ka jooga haddii xabsiga ladhigo  siday sheekadaani uqabsanlahayd Baraha Bulshada.

 

Wa maxay xalku?

• Ilaalinta Af-keenna Hooyo: waa waajib ina saran dhammaanteen inaynu ilaalino luuqaddeena dowlad iyo shacabba.
• Horumarkeena: Haddii aad kahadlayso wax wanaag iyo horumar ah sida xarun bulsho oo ladhisay, Waxbarasho, Maamul wanaag lasameeyey, iskaashi bulsho oo miro dhalay iwm anigu dhib uma arko inaad ku qorto Af-qalaad sababtuna waxa weeye waxaynu nahay waddan inbadan kamaqnaa ama aan sifiican ugu luglahayn guulaha iyo horumarada aduunyada kadhacayey markaas waxaynu ubaahanahay inaynu baddelno fikradihii xumaa ee caalamka kale inaga haystay inagoo kulahadlayna luqadahooda.
• Iinteenna: waxa ceeb ah inagoo kahadlayna mushkiladaheenna oo isticmaalayna Af-qalaad inaynu dadka lawadaagno ceebaheena sida khilaafaadka inaga dhexeeya, dadkeena aan wanaagsanayn habdhaqankooda, dhibaatooyinka aynu inagu isugaysanno iyo wixii lahalmaala. taasi waa inagu ceeb waana inaynu joojinno.
• Luuqadda Ingiriiska: Dadbadan oo dhaliyaro yar-yar ubadan ayaa aaminsan luuqadda Ingiriiska qofku hadduu kuhadlo inuu aqoonyahan yahay taas oo ah runtii fikir aan saxnayn inkastoo arintaan ah isticmaalka luqadaha qalaad ubaahantahay siyaasad dowladeed haddana waxaa muhiim ah inaynu fahamno dhammaanteen “In luqaddeenu tahay midda dhiirigalinta inooga baahan”.

 

3. Xasiloonidarrada Siyaasadda:-

Baraha Bulshadu waa meelaha ugu waaweyn ee lagusoo bandhigo aragtida bulshada “dareenka dadka” waxayna saamayn weyn kuleeyihiin siyaasadaha waddan walba. Waana meelaha haatan madaxdu ka eegaan sida loo arko go’aamada ay gaaraan.

Waa wax aad u fiican in muwaadinku kahadlin karo dareenkiisa iyo kan bulshadiisa isagoo wixii fiican ee dowladdiisu qabatay ku amaanaya silamid ah taasna wixii qalad ah oo dowladdu sameynaysona uu fikirgiisa ka dhiiban karo isagoo wax saxaya.

Hadaynu dhinaca fiican ka eegno baryahaan dambe waxaad mooddaa inbadan oo inaga mid ahi iyagoo isleh wax saxa inay wax kharibayaan. Haddii aad, aad udhuuxdo qaabka aynu baraha bulshada wax ugu dhaliilno waxaa kuusoobaxaya in inbadan oo inaga mid ahi baal marsanyihiin qaabka waxloo mucaarado. Inlakala aragti duwanaado waa wax fiican waliba waxay aad ugu fiicantahay dowladda inay hesho dad mucaarad ku ah waana wax aad ugu fiican xukuumadda.

Xigmad ayaa oranaysa “Hoggaamiyuhu marka uu kushaqaynayo meel uu aad uga helayo oo wax caqabad ahi kahor imaanayn waxay ubadantahay inuusan waxqabad fiican qaban lakiin wuxuu qabtaa waxyaabo aan caadi ahayn “aad u waaweyn” markuu kushaqaynaayo meel ay jiraan caqabo kahor imanaaya”.

Haddaynu rabno inaynu wax mucaaradno waxaa muhiim ah inaynu barano qaabka saxda ah ee wax loo mucaarado, waa inaynu akhrinnaa buugta milaayiinta kor udhaaftay ee kahadlaysa hoggaaminta iyo qaabka loola dhaqmo aragtiyaha kuwaaga kaduwan. Inaynu dadka madaxda inoo ah qaab shaqsi ah uweerarno, u cayno, sawiradooda jarjarno, magacyo qaldan ugu yeero iyaga ama xukuumaddooda oo aynu ladhacsanayn qaabka ay ushaqaynayaan, inagoo markaas u arkayna inaynu wax mucaaradayno taasi waa aqoon daro inahaysa lakiin ma’ahan mucaaradnimo.

Dowladdu waxay samayn kartaa khaladaad waana dabeecadda shaqada inaad qalad samayso ama loo arko inaad qalad samaysay marka aad shaqaynaysid oo bini’aadamku isku si wax umawada arkayaan. Lakiin waa inaynu ogaanaa in Soomaaliyada qof walboo muwaadin ahi doonaayo inuu arko aysan ahayn wax bilo iyo sanado kooban lagu gaari garo.

Waxa macquul ah inaad aragto muwaadin baraha bulshada kacaynaya shaqsi xil haya sida madaxweynaha oo kale ama u adeegsanaya baraha bulshada inuu bulsho ku kiciyo si’ay fadqalalo usameeyaan. Inta aad sidaan xun u isticmaalayso shabakadahan bulshada maxaa diidaya qaab wax dhisid ah inaad u adeegsatid oo usoo bandhigtid aragtidaada (constructive criticism).

Waa inuu gorowsado qofwalba oo Soomaali ah meeshu rabo hajoogo ama baasaboorkuu rabo hahaystee inuusan sharaf iyo ixtiraam joogta ah kahelayn dunidan aynu manta ku noolnahay ilaa aynu lahelo dowlad Soomaaliyeed oo maqaamka dowladaha caalamku joogaan oo kale joogta maahane.

 

Waamaxay xalku?

Ummadda Soomaaliyeed waxaa looga baahan yahay inay baraha bulshda dowladahooda ka caayin, kahabaarin, ka fadqalalayn lakiin ay u isticmaalaa shabakadaha bulshada inay ku muujiyaan wanaagooda, sharaftooda, isku duubnidooda iyo horumarkooda. Waa inaynaan u adeegsan baraha bulshada meelo dowladda laga caayo oo xasrado lagaga kiciyo. Taas micnaheedu maahan inaynu indhaha kalaabanno qaladaadka dowladda lakiin waa inaynu marka aynu baraha bulshada kadhaliilayno dowladdeena uga hadalno qaab hufan oo cilmiyeysan.

 

4. Hab-fikirka Bulshada:-

Inkastoo ay muhiim inoo yihiin baraha bulshadu  oo aynu ku kala warqaadanno, kulaqaadanno waqti asxaabteena ku kala nool daafaha dunida hadana Baaritaano (Cilmi baaris) kala duwan oo lasameeyey ayaa sheegaya baraha bulshada oo loo isticmaalo si xad dhaaf ah inay leeyihiin saamayno aan wanaagsanayn oo qofka kuyimaada.

• Garaadka-qofka: Wadamada soo koraya oo aynu kamid nahay Shaqala’aanta oo aad usareysa, nidaamkooda waxbarasho oo fudud iyo bulshadooda oo aan aad ugu badnayn dhanka wax aqriska owgiis dhalinyartu waxay waqti badan galiyaan oo isku mashquuliyaan baraha bulsha taasi waxay sababtaa hurdada oo aad uguyaraata qofka taas oo qofka ku keenta xusuustiisa oo yaraata.

Baraha bulshada ayaa ah meel inta badan aysan ku badnayn ama lasoo dhigin waxyaabo qofka ukeenaya inuu maskaxdiisa kashaqaysiiyo oo uu kafagaro. Tan oo keenaysa inuu qofka kuyaraato hal abuurku maadaama uu yahay mar uu kujiro baraha bulshada iyo mar uu kafagarayo inay dhaafaan waxyaabo muhiim ah oo lasoo dhigayo baraha bulshada.

 

Waxa macquul ah inaad aragto asxaabtaada baraha bulshada oo aad uga hadlaya qof labiskiis, midabkiisa ama qaabka uu wax ucuno iwm. waxaa macquul ah inaad isweydiiso maxaa micno-kujira in waxyaabahaas yaryar waqti lagudhumiyo.

Waa maxay xalku?

– Waxaa muhiim ah inaynu kafakarno waxa aynu bulshada lawadaagaynu oo hadaysan wanaag inoo lahayn aynu iska dhaafno.

– Waa muhiim inaynu helno waxyaabo ila qosol ah ama nashaadaad inoo ah lakiin waa inaysan ahayn wax wax udhimaya diinteena, dhaqankeena iyo garaadkeena.

 

¤ Saamaynada kale aan-wanaagsanayn ee Baraha Bulshada waxaa kamid ah:-

• Waxay qayb kaqaadataa khilaafka iyo hoos udhaca xiriirka qoyska
• Xishood la’aanta Qofka
• Caafimaadtarada qofka
• Kharash farabadan oo qofka uga baxa qaab uusan filanayn iwm
• Waqti dhumis badan

 

Gaba-Gabo:

Dhammaan dhalinyarada Soomaaliyeed ee ku taxan Baraha Bulshada waa inay noqdaan dhalin yaro maskax furan, Mas’uuliyad weyn iska saara Diintooda, Dhaqankooda, Af-kooda, Dadnimadooda iyo Caafimaadkooda. Waa inaysan inoo noqon Baraha Bulshadu meel laynagu mashquuliyo oo aynu ku seegno Aduunkeena iyo Aakhiradeena.

Ugu dammayntii waxaan kusoo khatimin qoraalkayga  xadiiskii Rasuulkeena “SCW” ee ahaa “Qofkii Rumeeyey Alle iyo Maalinta Aakhiro Khayr Haku Haldo ama Hayska Aamuso”.

W/Q: Ahmed Hussein Suleiman

Diwaanka wararka

Radio Daljir