M Cali Geeldoon: Qaran Ma Nahay?

Soomalidaa badan, shacbigan Mawle iga beeray,
maruun bay badhaadhaha adduun saari baallha eh
Maruun bay baraarugi hadday kala boqooleen eh
Riyadiyo maruunbay ka bixi beela beelaha eh
Been sheegi maayee waqtigu ways beddelayaaye
Bushaarayso wuu imanayaa berisamaadkiiye
—-Gabyga Baraarug ee uu tiriyey Nageeye Cali Khaliif

Fiira gaar ah

Ujeeddada qormadani maahaa inaan ka hadlo taariikhda qarannima-doonka Soomaaliyeed (taa waxaa leh taariikhyahannada ku takhasusay iyo dadkii goobjoogga u ahaa oo ay weli qaar noolyihiin). Qormadani waxay iga tahay isku-day aan isku deyayo bal inaan si kooban u fasiro qaraannima-doonka Soomaaliyeed (Somali nationalism ama القوميه الصوماليه) shalay iyo maanta, iyo waxa innagala gudboon inaynu maanta ka yeello.

Afeef

Waa dhab! Soomaalida luqa aan af Soomaali ahayn hadal laguma deeqsiin karo. Aniguna in mudda ah maqaallada muhiimka ii ah waxaan ku qorayey af Soomaali. Waxayse dhibi iga haysataa erayada xambaarsan macna gaar ah, oo aynaan hore ugu nisbayn jirin, heliddooda iyo/ama adeegsigooda. Tusaale ahaan, erayga “qaran” waa eray aynu hore u lahayn macnihiisuna yahay “reer ballaadhan.” Waxaynuna hadda u adeegsannaa “qaran” inuu ka dhigan yahay erayga “nation.” Nasiibdarro, “qaran” ma buuxin karo macnaha “nation,” taasoo keeni karta inaanu ruuxu dulucda uu ka damacsan yahay “nation” ku gudbin karin “qaran.” Marka, waxaan ka sii afeefanayaa erayada qalaad ee aydin ku dhex arki doontaan qormada, waxaanna aad idiinka codsnayaa dulqaad iyo inaydin raalli iga ahaataan.

Hordhac

Maqaalka waxaan ku bilaabayaa laba su’aalood:
1- Xilligii ay Reer Yurub sahansanayeen dhulka Soomaalida oo ay qabaa’ilka la shirayeen, heshiisyana la gelayeen, ma jirey qabiil ama ruux is yiri Soomaali oo dhan u hadal?
2- Siday isu salsallaabaan jabkii Carabta ku yimi 1967-kii iyo jabkii Soomaalida ku yimi 1977-78kii, waase maxay saamayska ay ku kala yeesheen qarannimadii Carabta iyo qarannimidii Soomaalida?
Labadaa su’aalood haynoo laabnaadeen. Waynu u soo noqon. Balse, aynu isku dayno inaynu raadraacno “nation” waxay tahay iyo say ku alkuntay.

Dawladkastoo maanta adduunka ka jirta waxaa lagu tilmaamaa “nation state,” ama “dawlad qaran,” taasoo macnaheedu yahay dawlad leh xuduud qeexan, dad dalkaa deggan oo lagu ogyahay, iyo awood u saamaxda inay dadkeeda iyo dalkeeda u taliso, xakamyna karto. Waa qaab-dawladeed ka duwan kuwii hore u jirey ee ku dhisnaa boqortooyada ama diinta. Waana qaab ay reer Yurub la yimaaddeen oo adduunka ku fidiyeen. Maanta Xajkii Rabbi waajibka kaaga dhigay haddaad gudanayso waa inaad oggolaansha ka haysataa Dawladda Sucuudiga. Wiil xarragoonaya ayaa qalin kuugu diidi kara ama kuugu oggolaan kara. Maxaa taa keenay? Ma tihid muwaadin Sucuudi ah. Ma aha mid tala laynaka wediiyeey. Waa qaab ay Reer Yurub doorteen oo u hirgalay, adduunka intiiisa kalena sanka kaga toleen. Waana qaab aynaan maanta meella ka mari karayn haddaynu Soomaali nahay. Saa daraaddeed, waxaynaan ka fursanayn inaynu soo qufno, taariikh koobanna ka bixinno, say “nationalism” (qarannimo ama qarannima-doon) Yurub ugu abuurantay si aynu macnaheeda iyo tilmaameheeda wax uga ogaanno.

Horumarkii ay Reer Yurub gadheen ilaa dhowrkii boqol ee qarni ee aynu soo dhaafnay ayaa isbeddel xoogle ku keenay bulshooyinkooda dhaqan ahaan, fikir ahaan, iyo qaab-dhismeedka bulshada. Dadku waxay u hoggaansami jireen hadba Boqortooyadii ay hoos joogeen, ama waxay toos u hoos iman jireen Kaniisadda Katoolika (Catholic Church), luqada ay dadka yaree aqoonta lihi baran jireen oo ka sinnaayeenna waxay ahayd Latin. Madbacaddu markay soo baxaday, ayaa kutub aad u fara badan lagu daabacay afka Laatiinka oo ay dad yari yiqiinneen, muddo ka bacdina waxaa lagu daabacay luqooyin kala duwan oo ay dadka caammada ahi ku hadli jireen. Afafka la daabacay ayaa waxay keeneen inay isku xidhmaan dad isku af ah horese aan isugu xidhnaan jirin. Halkaa waxaa kaaga muuqanaya saddex woxood oo kulmay: 1) madbacadda oo ahayd farsama cusub; 2) malqabeenna aad uga macaashay daabicidda kutub cusub, kuna daabacay afaf kala duwan; 3) dadyow afaf kala duwan ku hadla oo qola kasta goonnideed uu afkeedu isugu xidhay. Waxaa abuurmay beelo inkastoo aanay si dhab ah aqoon isugu lahayn haddana si maanka-arag ah isu og una wada socda (imagined communities)1 .

Qarannimada Reer Yurub qarnigii 19aad ayaa laba loo kala fasiray: mid ku salaysan rabitaan iyo mid ku salyasan dhaqan, iyo/ama af, iyo/ama dhiig. Tan hore waa tan ay France iyo USA iyo Britain ku dhaqmeen tan kalena waa tan ay Germany iyo Itlay iyo dalalka “Slavs” laysku yiraahdo ee Bariga Europe ay ku yagleelmeen. Tan hore waxaa fasiray aqoonyhannada ay ka midka ahaayeen John Stuart Mill iyo Earnest Renan, tan danbena Johann Herder, Giuseppe Mazzini iyo kuwa kale. Tan hore waxay ku timaaddaa kacdoonno ama isbeddello ay horkacaan dabaqadda dhexe iyo dabaqadda sare (Bourgeoisie), isbeddelladaasoo ay keenaan horumarka ay bulshooyinkaasi gadheen. Tan danbese waa falcelis lagaga hortegayo faragelin ka timaadda xoogag qalaad, ha ahaato mid maskaxeed ama mid hubaysan. Tan hore waxaa lagu doonaa hay’adaha loo yaqaan “liberal institutions,” (hay’ada dawldeed oo madaxbannaan), tan dambena waxaa lagu raadshaa madaxbannaani iyo dawladnimo2. Labada tafsiroodba waxaan ka madhnayn oo ay iskaga mid yihiin dareenka iyo aragtida siyaasadeed ee dad isku tola kana yeela “nation.”

Waxaa xusid weyn mudan in dareenka ama maan-ka-aragga qarannimo aanu iska abuurmine ay sida dhirta u beeraan oo u waraabiyaan indheergaradka bulshadu. Indheergaradka ayaa u tafa xayta dadaal-maskaxeedka isku xidha dadaan hore isugu xidhnayn iyagoo taariikhda ka naqaysanaya qaybahay ka rabaan ee dadkooda midaynaya, qaybaha xagaldaacinaya halgankoodana iska tuuraya3. Waxaana laba daraadle yagleelidda qarannimada kaalin mug leh ka qaata maansoolayaasha bulshada. Tusaale ahaan, Armenians-ka oo ah dad qarniya badan kala filiqsanaa waxaa isuhiloobiddooda qayb weyn ka qaatay gabay la tiriyey horraantii qarnigii 19aad, gabaygaas oo loo yaqaan Ter Getzo (Lord sustain the Armenian people!)4. Iyana markii Poland ay Russia iyo Austria iyo Prussia saddexda u kala goosteen, ooy reer Poland quusta gaadheen, dabayaaqadii qarnigii 18aad, dadka Polish-ka ahi waxay wehel bideen, qulubtoodana yididdiila gelisey, heesta “We Shall be Poles Again.”5 Waynu ka dheregsannahay heesta Soomaaliyeey toosoo iyo kaalintay halgankii gobannimaddoonka ku lahayd. Iyana, inteenna soo baratay gabayadii Carbeed, waxaynu xasuusannahay gabaygii caanka ahaa ee إذالشعب يوماأراد الحياه ee uu tiriyey gabayaagi أبوالقاسم الشابي ee Tuuniisiga ahaa. Taariikhda ummadaha maansoolayaahsu meel halbowle ah bay kaga jiraan. Saasoo kale, iyana mufakiriinta kalee ee bulshadu qayb weyn bay ka qaataan wacyigelinta, baraarujinta, iyo jihaynta bulshada.

Saamaysaka Qarannima-doonku ku Yeeshay Carabta
وَٱعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ ٱللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُواْ ۚ وَٱذْكُرُواْ نِعْمَتَ ٱللَّهِ عَلَيْكُمْ

Sida ku xusan aayaddaa Quraanka ah, waxaan aamminsanahay in Muslimiinta oo dhammi ay yihiin ummad keliya, in quruumo ama “nations” loo kala saaraana aanay bannaanayn. Ayaandarraduse waxay tahay iyadoo dalalka adduunka oo dhammi ay u wada faruurxidhan yihiin qaab-dawladeedka ay Reer Europe (ama Reer Galbeedku) la yimaaddeen oo adduunka xuduudo ay iyagu sameeyeen ku kala qoqobay. Waxayna taasi ku keentay Muslimiinta dhaawac aad u weyn. Markuu Napoleon Bonaparte qabsaday Masar, 1798-kii, waxaa Muslimiinta ku habsadey jaahwareer maskaxeed aan weli ka dhammaan. Dooddii ay bilaabeen جمال الدين الأفغاني, محمد عبده, رشيد رضا, عبدالرحمن الكواكبي, oo dhammaantood ahaa hormuudyadii la legdamay fikirka qalaad iskuna deyey inay fikir ka hortaga la yimaaddaan, weli way socotaa iyadoo xaalada badan oo kala duwan la soo kulantay.

Wuxuu xaalku sii qasmay marka, xilligii Dagaalkii Koowaad ee Caalamka, ay Great Britain adeegsatey tab ay Carabta ugu kiciso dawladdii Turkiga, iyadoo Carabta ugu ballan qaadday inay madaxbannaanidooda helayaan. Waxayse taasi ahayd khiyaano aad u weyn. Markii Dawladdii Turkiga laga guuleeystey, Carabtii dhinaca Aasiya (Asia), halkii ay ka filyeen madaxbannaani, waxaa u tashaday France iyo Great Britain, Filisdiinna waxaa loo fasaxay Yuhuudda. Laba dhaqdhqaaq oo baaxadle ayaa soo baxay: mid ku dhisan Islaamka iyo mid ku dhisan qarannimada Carabta (القوميه العربيه). Dhaqdhaqaaqa Islaamiga ah waxaa hormuud u noqday الإخوان المسلمون, dhaqdhaqaaqa kalena waxaa hormuud u noqday saraakiil Carbeed oo Ciidammada Turkiga ka tirsanaan jirey iyo Masiixiyiinta Suuriyada Weyn (Suuriya iyo Lubnaan). Fikir ahaan, shakhsiyaadka ugu magaca weynaa fikirka ku dhisan Carabnimadu waa سا طع الحصري iyo ميشيل عفلق. Dawlad ahaanna waxaa siyaasdda Carabnimada ku dhisan mabda’ siyaasadeed ka dhigtay Xukuumaddii Jamaal Cabdannaasir ee Masar iyo Xukuumadihii Bacthiyiinta ahaa ee Suuriya iyo Ciraaq (الأنظمه البعثيه). Si kastaba ha ahaatee, waxaa la yiraahdaa القوميه العربيه waxaa dhabarjab ku noqday jabkii Carabta ka gaadhey dagaalkii 1967-kii ay Israel la galeen, jabkaasoo gilgiley aamminaaddii ay shucuubta Carabtu dawladohooda ku qabeen6. Waxayna u egatahay in labadii dagaal ee uu Maraykanku ku qaaday Ciraaq iyo cawaaqibkii ka dhashay ay wixii la oran jirey القوميه العربيه israaciyeen.

Maw malaynaysaa in burburka ku yimi القوميه العربيه uu saamays toos ah ku yeeshay burburrada ku yimi Ciraaq, Suuriya, Yemen, iyo Liibiya? Maxayse taasi ka salsallawdaa siday Soomaaliya wax uga dheceen?

Qarannima-doonka Soomaaliyeed

Aan dib idiinku celiyo su’aashaydii hore ee ahayd: Xilligii ay Reer Yurub sahansanayeen dhulka Soomaalida ooy qabaa’ilka la shirayeen, heshiisyana la gelayeen, ma jirey qabiil ama ruux is yiri Soomaali oo dhan u hadal?

Su’aashaa jawaabteeda waynu wada garanaynaa oo waa MAYA. Waa maxay sababta uu qabiil kastii magiciisa uun ugula falgelayey shisheeyaha iyadoo ay wada ogaayeen inay isku dhiig, dhaqan, af, iyo diinba yihiin qabaa’ilka kaloo Soomaaliyeed, dhulkuna uu ka wada dhexeeyo? Jawaabtu waa qabaa’ilka Soomaaliyeed oo han dawladnimona wada hadhaysa aan lahayn, dareen iyo garaad siyaasadeed oo isku xidhaana aanu ka dhexayn. Ma la oran karaayey dadkaasi waxay ahaayeen “nation?” MAYA, waana bartaa bartay “nation” iyo “qaran” iska khilaafsan yihiin.

Saasoo ay tahay, haddana waxaan ku qasbanahay inaan erayga “qaran” u adeegsado macnihiisa casriga ah ee “nation,” waxaase shardi ah inaynu ku ladhno muhashada ama laabraaca (العا طفه) iyo garaadka (consciousness) uu erayga “nation” xambaarsan yahay.
Marnaba waxaan qarannima-doonka Soomaaliyeed laga dhili karin masiibadii ummadda Soomaaliyeed ku habsatey markii dhulkii Soomaalidu lahayd ay Reer Europe iyo Ethiopia qaybsadeen, dabayaaqadii qarnigii 19aad. Xilligaa, dareenka wixii dhacayey dadka Soomaaliyeed kama wada madhnayn sidaad ka fahmi karayso gabaygan uu tiriyey gabayaagii caanka ahaa Faarax Nuur:

Ingiriis, Amxaar iyo Talyan way akaakimiye… Waa duni la kala qaybsadaan nala ogeysiinne

Waxaad labadaa tuduc ka garan karaysaa inaanu gabayaagu qabiilkiisa keliya ka hadleyn ee ay u muuqatey waxa dhulka Soomaaliyeed lagu samaynayey iyo tacaddigii loo geysanayey.

Iska-caabbinna hubaysan oo badan, say doonaanba haw kala baaxad weynaadeene, ayay Soomaalidu kala hortagtay Isticmaarkii, umase eka inay halgannadaa hore ku aroorsanaayeen raadinta dawlad Soomaali isku xidha, marka laga reebo tii Daraawiishta ee uu horkacayey Sayid Maxammed Cabdalla Xasan. Waxaana lagu garan karaa inuu Sayidku jihaadkaa uu kala hortegey dhammaan quwadihii dhulka Soomaalida qaybsaday, marka laga reebo France, dawladnimo ku raadinayey gabygan:

M Geeldoon: Qoraalku waa socdaa >>> Arag hoos iyo bogga xiga ee 2aad >>> Riix Page 2