Cudurada aanFaafin “Non-Communicable Diseases” Waa Dilaa Qarsoon Waa se laga Taxadari karra (Maqaal)

Cudurada aanFaafin “Non-Communicable Diseases” Waa Dilaa Qarsoon Waa se laga Taxadari karra (Maqaal)

Hordhac
Cudurada Aan Faafin (Non-Communicable Diseases) waa cudurada aan la is qaadsiin ama aan la isku gidbin sinaba sida darted qofna uma gudbiyo qofka kale sidoo kale waa cudoro aan la iska dhaxlin (Non-heritage ), waxaa sidoo kale loo yaqaan cuduradaan (Non-Infectious diseases).

Cudurada aan faafin waa cuduro waqti dheer qaata la noolaanshahooda iyagoo waliba qofka si tartiib tartiib ah ugu bilowda taasoo qofka ku adkaata in uu ogaado xilli hore sidaa darted baa sidoo kale lagu magacabaa cuduraddan (chronic diseases). (WHO)
Hadaba waa Kuwee cudurada aan faafin (Non-Communicable Diseases)
Bal aan bulashada Somaliyeed u iftimiyo qaybaha ugu waa wayn ama ugu caansan ee ka mid ah Cudurada aan Faafin ama Cudurada aan la kala qaadin waxayna kala yihiin siddan hoos ku xussan.

Dhiig karka (high blood pressure)

Cuduraddaa Ku dhacca Wadnaha (Cardiovascular diseases) Sida wadna xanuunka Heart attacks, iyo stroke oo sidoo kale loo yaqaan (brain attack).

Codurka loo yaqaan Sonkorta dadka qaybtiisna ay dhahaan Macaanka (Diabetes ), waliba qaybta loo yaqaan “Diabete 2” taas oo aan ahyn mida qofku uu ku dhasho ama yarantisa ku dhacda, middan aan ka hadlayno waxay ay ku dhacdaa dadka waawayn badanaa waxaa lan yirahda 40 sano iyo wixii ka wayn.

Cansarka (Cancer) waxay kaloo somalidu u taqaan Caabuq, cudurkan waa qaybo badanyahay waxana ka mida qaybihiisa : Kansaka ku dhacca Sambabada (Lung Cancer), Kansarka ku dhacca Nasaha (Breast Cancer) iyo waliba kanserka ku dhacca kalyaha (Kidney /renal Cancer).

Cudurka Ku dhaca Sambabada iyo waliba Habka Neefsigaa (Chronic respiratory diseases)
Saamaynta aay ku leyiihin Dunnida Cudurada aan fafin( Key facts ):

Hay’ada u qabilsan Cafimadka Dunida oo marka lasoo gabiyo Magaceeda loo yaqaan (WHO) ayaa waxay soo bandhigtay Tiro koob ah Samaynta ay ku leyihiin cudurada aan faafin dunida waxayna u dhigtay sidaan soo socota:

Cuddurada aan faafin Noncommunicable diseases (NCDs) waxaa sanad kasta u geeriyooda 38 million oo qof sanad kasta.
28 million oo ah Dhimasha ugu badan ee dadka u dhimanaya Cudurka waxa ay ku noolyihin dalalka dhaqalahodu hooseeyo ama uu soo korayo (low- and middle-income countries) Somalia waa ka mid dalalkaas.

Afarta cudur oo loogu dhimashaha badanyahay waxay kala yihiin cardiovascular diseases (17.5 million oo qof) sanad kasta u dhimata , cancers (8.2 million oo qof ), respiratory diseases (4 million oo qof ), iyo waliba diabetes (1.5 million oo qof).

Waxyalaha Ka qayb qaata Sababidda Cuduradan (Risk factors) iyo Waliba Sida looga hortagi Karo (Preventive Measures):

Bal markaan aan eegno waxyalaha ka qayb qaata sababidda cuduradan iyo waliba sida aan ula tacaali karno si aan iskaga ilaalino in aan la soo dhacno cuduradan cuduradaan waa kuwo dilowda dad faro badan oo ka mid ah bulshadeena Somaliyeed iyo waliba deganadeena Puntland, waxana ka mid ah waxyaalaha sababa waxa loo yaqaan (Life style) waa sida uu qofku u nolyihiin oo ah qodobaddan soo socda
Jimicsi La’aan iyo Cayilnaan Saaidka ah (Physical inactivity and Obesity).

Jimicsi la’aantu iyo waliba qofka oo si xad dhaaf ah u naaxa waxay ay kallifaysa in uu qofku u nuglaado caduraada aan kor kusoo xusanay dhamntood, sidaa darted waxaa lagu dhiiri galinayaa qofkasta oo inaga mid ah in uu joogteeyo jimcsi (regular physical activity). Taas oo qofka u sahlaysa in uu ahado mid cafimaad qab ah kana fogaysa in uu u sahlanaado cudurro badan oo ay adkaanayso in uu dawadooda si sahlan ku helo .

Fiiro Gaar ah: Dadka cayilan/Buur buuran waa caan ah in ay dhahaan cuntada baan iska yaraynaynaa si aan isku caatayno sida in ay quraacda subaxdii dhafaan ama qadada , taas waa fikir khaldan oo aan meelna ku ool lkn waxaa lagula talinayaa inay cuntada si joogto ah u qataan lkn aay sameeyaan jimicsi joogto ah (regular physical activity) taas oo kacaawinaysa in ay Miisaankooda dhimaan cafimaadna ka helaan.

Hadaba si aad jimcsi u samysid waxaad u baahantahay in aad samyso socod dheer malin kasta, taabac ama ruclayn hadba kaad u taqaan, inaa ciyaartid kubadda asbuucii labo jeer, orod jogto ah gaar ahaan subaxdii marka aad soo kacdid ama habeenkii inta aadan seexan.

Qadashada/Cunidda Cunto aan isku dheeli tirnayn (Eating Unhealthy diet low fruit and vegetable intake)

Qodobkaan sidoo kale waxa uu aad uga qayb qaataa u nuglaanshaha cuduradda aan faafin gaar ahaan Cancerka, sidaa darteed waxa badana lagula taliyaa bulshada qaybaheeda kal duwan in ay cunaan cunto isu dheeli tiran kuwaas oo aad ka heli kartid nafaqoo iyo waliba macaadinta ay jirkaagu u baahanyahay
Cuntada isu dheeli tiran waxa ay ka kobantahaay sidan: Carbohydrate (Sida bariisa,Bastada iyo waliba waxyalaha laga sameeyo Burka), Fruit (sida qaraha,mooska,papi,cambaha,annanas,tufaax IWL) , Vegetables (sida Khudradda cagaaran iyo Khudarta kale) Protein (hilibka,kallunka,iyo Digaagga) Biyaha iyagan waa muhiim cunto dheelli tiran waa in ay la socdaan cabidda biyo nadiif ah.

Sida darteed waxaa lagula talinaya bulshada in aysan cuntada kaliya u cunin gaajda haysa lakin ay maankoda ku hayaan in ay qataan cunto dhamaystiran taas oo ka jawabaysa baahida qaybaha kala duwan ee jirkooda uu u bahanyahay in uu helo si uu jirku u ugu koro isagana difaaco cuduradda.

Isticmalka Tubaakada iyo dhuuqidda Sigaarka (Tobacco Use and Smoking).
Bulshadeena aad bay ugu badantahay isticmaalka tubaakada iyo waliba dhuuqidda sigaarka taas oo ah khatar aad u wayn una baahan wacyi galin dheraad ah.
sida la ogsoonyahyana tobakaddu waxay ka qab qadataa khataraha sababi kara cuduradda aan faafin (Non-Communicable Diseases) gaar ahaan cudurka Cancer ka iyo waliba cuduada ku dhaacca hawo mareenka gaar ahaan sambabada (Lung) waxana ka mid Cudurka loo yaqaan Neefta taas oo ka dhalata cabidda ama dhuuqidda sigaarka.

Sida darteed bulshada waxaan ku dhiiri galinayaa in lala dagaalamo dhuuqudda sigaarka taas ah aafo wayn oo haysata bulshadeena somaliyeed meel kasta oo ay jogaan waana khatar samaynteeda leh.

In kastoo ay badanyihiin sababayasha u nuglaanshaha cudurada aan faafin halkaanna aan lagu soo koobi Karin lakiin manta waxaan ugu talo galay inaa ka xussoo intaas oo aan islahaa way ugu muhiimsan yihiin bulshaduna way ka faidaysan karaan insha allah.

Gunnaanad (Conclusion).

Cudurada loo yaqaan kuwa aan faafin ama aan la isku gudbin (Non-Communicable Diseases). Waa cuduro sahlan in laga hortago ama laga taxaddaro laakin adkaata dawayntood mar hadda ay samayn kugu yeshaan, marka waxaan bulshada kula talin lahaa in ogadaan sida ay ku yimadaan cuduraddan oo kor ku xussan iyo waliba sida loga hortagi karo ka dibna ay jogteeyan waxyalaha looga hortagi karo oo ah in uu qofku wax ka badallo sida uu u noolyhay (Health life style) inaga oo racaynna iskana ilaalinayna waxyalaha sabbab oo aan kor kusoo xusay.

Tix raac (References)

Fadlan sii akhri lifaaqyadaan hoose si aad maclumaad dheeri ah u heshid.
The World Health Report 2002 reducing risks, promoting healthy life Geneva, World Health Organization, 2002:57– 61, 162.

Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Report of a joint WHO/ FAO expert consultation. Geneva, World Health Organization, 2003 (Technical Report Series, No. 916)

Obesity: preventing and managing the global epidemic. Geneva, World Health Organization, 2000 (Technical Report Series, No. 894).

Afeef : wixii aad u aragto in ay ka dhimanyihiin waad ku darsan kartaa wixii khlad ah oo aad ku aragtidna waxa ay ku yimaadeen ula kac la’aan. Mahadsanid.

Waa idiin soo diyariyay:
Mr. Mohamed Mohamoud Hiirad. (MPH)
Lecturer: University of Health science (UoHS) – Fulltime
Lecturer: University of Bosaso (UoB)- Part time
Email: [email protected]

FAALLOOYIN & FALCELIN

WORDPRESS: 1
  • Fadlan is ku daya inaad ka samaysaa buugaag pdf ah si looga faa ideeyo dadka Soamaaliyeed mahadsanidiin

WP2Social Auto Publish Powered By : XYZScripts.com